КАМПЮТЕРМИ? ЁКИ КОМПЬЮТЕР? Ўзбек тилининг ислоҳи қачон бошланади?

Article
Ўзбек тилига давлат мақоми берилганига мана йигирма саккиз йилдан ошди. Она тилимиз Россия мустамлакаси ва айниқса етмиш йилдан ошиқ давом этган Собиқ Шўро тузуми даврида сунъий равишда русча сўзлар билан “бойитилиб”, деярли таниб бўлмас даражага бориб қолганди. “Биз туркистонликлар миллий тилимизни сақламак бир тарафда турсун кундан кунга унутмак ва йўқатмакдадурмиз. Тилимизнинг ярмига арабий, форсий улангани камлик қилуб, бир четига рус тилини ҳам ёпиштирмакдадурмиз” деб куюниб ёзганди миллатпарвар шоир Абдулла Авлоний бундан деярли юз йил бурун. Ўзининг бой ва гўзаллиги билан танилган ўзбек тилимиз ўтган асрнинг охирларига келиб, деярли ўзлигини йўқотиш нуқтасига етганди. Шукурлар бўлсинким, юртимиз мустақиллиги йўлида қўйилган тарихий қадамларнинг дебочаси бўлган давлат тили ҳақидаги қонун нафақат тилимизни тубсиз жарликка батамом қулашдан сақлаб қолди, балки унинг ўз нозик қирраларини ва бетакрорлигини қайтадан тиклашига замин яратди.
 Мустақилликнинг дастлабки йилларида тилимизга мажбурий-ихтиёрий равишда киритилган русча сўз ва атамаларни чиқариш ёки алмаштириш масаласи жуда фаол равишда кўтарилганди. Лекин бу ҳаракат муваффақиятсиз чиқди. Чунки кунлик муомалада ишлатилган русча сўзларнинг ўрнига, русча бўлмасинда, бошқа нима бўлса бўлсин қабилида арабча, форсча сўзлар берила бошлади. Газетани рўзнома, самолётни тайёра, университетни дорулфунун деб атай бошладик. Бу қулоққа бироз табиийроқ эшитилганларига мисолдир. Баъзан эса нотаниш сўзларнинг кўплигидан кунда газеталарни ўқиб тушунишга қийналган пайтларимиз бўларди. Русчадан кириб келган сўзларни бутунлай чиқариб ташлашни ҳар бир қалам тебратган шахс ўз бурчи деб биларди ҳудди. Маълум бир вақт ўтгач, ҳамма бу фаолиятнинг кераксиз эканлигини тушуниб етди. Чунки тилимиздан чиқариб ташланиши лозим деб ҳисобланган сўзларнинг ўзбек тилида эквиваленти бўлмагани учун уларни фақатгина бошқа бир тилдаги вариантигагина алмаштириш мумкинлиги, бундан ташқари жуда кўп сўзлар русчадан кирган, лекин байналминал сўзлар бўлгани учун уларни умуман алмаштиришнинг имкони йўқ эканлиги яққол кўзга ташланиб қолди. Шу туфайли яна аввал ишлатилган сўзларнинг кўпи яна нутқимизга қайтди.
Аммо муаммо бошқа тарафдан пайдо бўлди. Ўзининг бошқа тилларга кўра анча қийинлиги билан ажраб турадиган рус тилидан кириб келган сўзларни талаффуз қилишда олдин унча катта қийинчилик сезилмас эди. Чунки юртимиз аҳолисининг катта қисми рус тилини ҳеч бўлмаганда ўрта даражада гапира оларди. Бу эса ўзбек тилида гапирганда ҳам русчадан кириб келган сўзларни рус тили фонетикаси қонун-қоидаларига мос шаклда ифодалай олишга имкон берарди. Маълумки, рус тилида деярли ҳеч бир сўз ёзилгани каби ўқилмайди. “она” деб ёзсак, “ана” деб, “Москва” деб ёзсак “Масква” деб, “что” деб ёзсак “што” деб ўқиймиз ва ҳоказо. Аммо буни бундай ўқиш учун рус тилини билиш керак албатта. Бугунги кунда эса рус тилини ўрганиш ва ўргатиш даражаси анча ўзгарган бир вазиятда ва Ўзбекистонда яшаш учун рус тилини билиш шарт бўлмай қолмай қолган пайтда барчадан бу рус тилидан кирган сўзларни тўғри талаффуз қилишни талаб қилиб бўлмайди. Лекин тилимиздаги илмий ва техник терминларнинг кўпчилиги русча. Табиийки, уларнинг деярли тўқсон фоизи Шўро тузуми даврида, ўзбек тилининг фонетик хусусиятлари эътиборга олинмаган ҳолда, рус тилидан айнан киритилган. Ва бугун ҳам ёзма нутқда худди рус тилидаги каби вариантда ишлатилади. Лекин талаффузда рус тилини билмаган ёшларимиз гангиб қолишмоқда бугун. “Велосипед” деб ёзилсаю, нега энди “веласипед” деб, “вокзал” деб ёзилсаю, “вакзал” деб ўқилса, “компания” деб ёзилсаю, “кампания” деб ўқилса. Рус тилини яхши билмаган одам албатта таажжубга тушади. Энг қизиқарлиси эса, бугунги кундаги шаҳар ва қишлоқларимиздаги дўконлару устахоналарга реклама сифатида осилган, шу жойда сотилаётган маҳсулот ёки кўрсатилаётган хизмат тури ҳақида мижозга маълумот берувчи ёзувлардир. “Аригинал эҳтиёт қисмлар,” “магнитафон тузатиш,” “кампютер устахонаси,” “пивахона,” “лабаратория” ва шу каби юзлаб бошқа ёзувларни ўқиб мийиғингизда кулиб қўйгандирсиз албатта буларни ёзганнинг саводсизлигидан. Лекин буни ёзганга, бу сўзларни хато эканлигини, уларнинг ўрнига “Оригинал”, “магнитОфон”, “кОмпьютер”, “пивОхона”, “лабОратория” деб ёзилиш кераклигини бир айтиб кўрингчи, у ҳам бир мазза қилиб кулади сизнинг устингиздан. Чунки тилимиз қоидаларига кўра сўз қандай ёзилса, шундай ўқилади. Ёки қандай ўқилса шундай ёзилади. Демакки хато матбаа ходиминики ҳам эмас. Хўш кимники?
Дунёда тиллар орасида сўзларнинг биридан иккинчисига ўтиши кенг тарқалган жараёндир. Яъни бу фақатгана ўзбек ва рус тиллари орасидагина рўй берган бир янгилик эмасдир. Ҳалқаро интеграция даврида ҳар бир чет тилидан кириб келаётган сўзни ўз тилида бошқа муқобилини топа олиш ҳеч бир давлат тилшуносларининг қўлидан келмайди. Шундай экан, ўша сўзларни тилга мос равишда жойлаш устивор вазифадир. Бу жараёнда эса янги сўзларни қабул қилаётган тилда сўзлашувчиларнинг нутқ органларининг тузилиши, сўзларни аслига мос равишда талаффуз эта олиш олмаслиги, тил фонетикаси қоидалари эътиборга олиниши шартдир. Оддий мисол қилиб олсак, русийзабон бир инсон ҳеч қачон ўзини қийнамайди “чойхона” деб талаффуз қилишга, “чайхана” дейди қўяди. Ёки “палов” деб ўтирмайди, тилига яқинроқ шаклда “плов” деб айтади. Бу сўзларнинг ёзилиш шакли ҳам айни бу шаклда рус тили имло луғатидан ўрин олган. Ўзбек тилшунослари олдида ҳам бугунги кунда тилимиздаги рус ва рус тили орқали бошқа тиллардан кириб келган сўзларнинг имло шаклларини қайтадан кўриб чиқиш масаласи турганини таъкидлаб ўтмоқчимиз. Чунки бир тилда нутқнинг равон бўлиши нутқдаги сўзларни ўша тилнинг имло луғатида берилган шаклига мос равишда талаффуз этишга боғлиқдир. Бундан ташқари, чет тилидан кириб келган сўзни айнан аслига мос равишда ёзилиши ва ўқилишини талаб қилиш, ўз тилида гапирувчиларга нисбатан адолатсизлик қилиш деса ҳам муболаға бўлмайди. “Кампютер” бўлса “кампютер” ўзбекка осонроғи, нега энди “компьютер” деб ёзишимиз шарт экан....?
Дилмурод Жумабоев

Биз Twitterда