ОЛТИН БЕШИК АВЛОДЛАРИ.
3–БОБ. АЖНАБИЙЛАР... (романдан парча). (2-қисм)
–Бу фикрингизга унчалик қўшилмайман, Шарқда шеърият, ҳаёт, муҳаббат, вафо, садоқат тушунчалари ўта илоҳий маъно касб этади,–деди Пушкин ўйчанг оҳангда,– Саъдий, Ҳофиз, Навоий, Бедилнинг ҳаётий фалсафасини Байрон шеъриятида учратасиз, қанчалар ширин, умидбахш, ҳурлик қуёшига тўлган мисралар. Мени ҳам Шарқ фалсафаси мафтун этган. Негадир мен ана шу роматикага интиламан, ўзимни унда кўраман. О, шайх Саъдий–ҳеч бир дилкаш сеҳргар эришолмаган донишмандлик соҳиби бўлган «қиёссиз қудрат» билан ривоят ва шеърлар тўқиган бу шоирнинг салобатли ва сеҳрли қиёфаси олдида бош эгмасдан иложингиз йўқ. У ҳақиқатдан ҳам Ғаройиб ўлканинг бениҳоя баланд парвоз ва ўткир- фаҳм шоиридир. Зеро менинг руҳимда шарқона услубга майл уйғотган асосий манбалардан бири ҳам Саъдийнинг “Бўстон”идир. Буюк шарқ даҳосининг “Гулистон”и ҳам муҳаббатга лойиқ. Бу асарнинг французча нашрини шахсий кутубхонамда эъзозлаб сақлаб келаяпман. Шарқ шоирларининг сўзга усталиги, бадиий заковатининг юксаклиги ҳақида фикр юритиш баробарида Шарқ аёлларининг нурдек тиниқ сиймоларига ҳам чизгилар кўз ўнгимда намоён бўлади. У ерда аёллар ҳурлар каби покизадир.– деди Пушкин нигоҳини бир нуқтага қаратганича.
- Ҳой, ҳой шоир, - деди барон Пушкиннинг хаёлини бўлиб,–Истанбул томонга интилаётганингиздан, Қрим томон ошиқаётганингиздан билувдим, Шарқ маликасини севиб қолган бўлсангиз керак. Менинг эшитишимча, у маликанинг салтанати қирғиз қумликлари, дашти биёбонлари ортида. Тоғлар ва зилол чашмалар юртида, қўл етмас олис ва сирли диёрда, сойларининг қирғоғи олтин қумларга кўмилган юртда, борса келмас томонда деб эшитганман. Салтанат ҳукмдорини султон эмас, балки хитой, мўғил-татарлар каби “хон” деб атар эканлар.
- Филлип Филлипович, Сиз хизмат юзасидан бу сирли салтанат, султонлик, йўқ хонлик ҳақида махфий маълумотларни биласиз, албатта. Аммо...
- Аммога ўрин йўқ! Мана юз йилларки, Рус подшолари Бухоро аталмиш оҳуни, Ҳўқанд номланмиш лаққа балиқни, Хива аталмиш тулпорни тута олмай сарсондирлар. Сиз айтган хоннинг исми Умархон, маликанинг исми эса Нодира!
- Нодира рус тилида қандай маъно беради?!
- Ҳа, энди мақсадга яқинлашдингиз, халқнинг энг севимли нодир ва ноёб маликаси маъносини беради. Улар “Олтин бешик” авлодларидан, Ҳўқанд хонлиги ҳукмдорларидан. Аммо бу икки севишган қалб эгаси Бобурийлардан, аниқроғи ҳар иккиси ҳам шоирдир. Саъдийнинг шогирдлари, Ҳофизнинг мухлислари демак. Бу подшоҳни ижод аҳлининг, мискинларнинг ғамхўр ҳомийси, салтанат аҳли маликани эса Нодираи даврон деб атар экан...
- Қани энди, улар билан кўришсам, суҳбатлашсам, шеърларини ўқиб, рус тилига таржима қилсам. О, сирли салтанат, гўзал малика, О, саҳоватли хон, шоиру тождор.
- Турк тилида Умархоннинг Амирий тахаллуси билан битилган ғазаллари борлигини эшитганман. Баъзи сўзлар форс ва араб сўзларидан иборатки, рус тилига таржима қилмасалар ҳам тушуниш мумкин, дейишади.
- Шарқона сўзларни рус тилида ҳам қўлласа бўларкан, аниқроғи барча аёллар тарифига ҳам Саъдий ва Ҳофиз мисралари монанд. Шеърларимда “ҳур” ва“султон”,”Руслан ва Людмила”да “дарвеш” сўзини қўлладим. Шарқ адабиёти, шарқона шеърий санъатлар билан қизиқиш камина учун ўткинчи ва даврий кайфият эмас. Шарқ адабиёти, айниқса, Саъдий ижоди мени доим илҳомлантирган. “Евгений Онегин”да ҳам яна Саъдий сиймосини ёдга олиб мисралар садафини олтин ипларга тизганман.
– Ҳа, ҳа... Сизнинг мана бу мисраларингизни камина ҳам ёддан билади,-деди Филлип Филлипович.–Баъзилар энди йўқ, ўзгалар йироқ, бир замонлар Саъдий дегани каби...
Пушкин ўзини тутиб тура олмади, ҳали чоп этилмаган “Боғчасарой фонтани” достонидаги муқаддимани болаларга хос эҳтирос билан ўқий бошлади.
– Многие, так же как и я, посещали сей фонтан; но иных уже нет, другие странствуют далече.
Сади.
Гирей сидел потупя взор;
Янтарь в устах его дымился;
Безмолвно раболепный двор
Вкруг хана грозного теснился.
Всё было тихо во дворце;
Благоговея, все читали
Приметы гнева и печали
На сумрачном его лице.
Мен ҳам кўплар каби кўргандим бир чоғ, Баъзилар энди йўқ, ўзгалар йироқ…
Саъдий
Саъдий
Қовоқ солиб ўтирар Гарой.
Лабларида каҳрабо чилим.
Даҳшатли хон атрофида жим
Бош эгиб тек турарди сарой.
Жимжит эди бутун кошона:
Ҳамма хоннинг хафа юзидан,
Ғам ва ўйли ғазаб изидан
Пайқар эди мубҳам нишона.
Лабларида каҳрабо чилим.
Даҳшатли хон атрофида жим
Бош эгиб тек турарди сарой.
Жимжит эди бутун кошона:
Ҳамма хоннинг хафа юзидан,
Ғам ва ўйли ғазаб изидан
Пайқар эди мубҳам нишона.
Филлип Филлипович касбий қобилиятига кўра Пушкиннинг мазкур достонини аллақачон ёдлаб олган эди. У ҳам мисралар давомини ифодали ўқиб бериб, шоирни лол қолдирди.
Но повелитель горделивый
Махнул рукой нетерпеливой:
И все, склонившись, идут вон.
Один в своих чертогах он;
Свободней грудь его вздыхает,
Живее строгое чело
Волненье сердца выражает.
Так бурны тучи отражает
Залива зыбкое стекло.[15]
Аммо мағрур соҳиби фармон.
Қўлларини бир силтаб солди:
Барча секин тарқалди ҳар ён.
Қўлларини бир силтаб солди:
Барча секин тарқалди ҳар ён.
Кўшклар аро бир ўзи қолди:
Эркин нафас олди сийнаси.
Тўлқинланиб бузмай сукутни
Ўйнаб турган кўрфаз ойнаси
Акс этгандан қора булутин
Унинг жиддий манглайи аён
Дил тўлқинин айларди баён.[16]
Эркин нафас олди сийнаси.
Тўлқинланиб бузмай сукутни
Ўйнаб турган кўрфаз ойнаси
Акс этгандан қора булутин
Унинг жиддий манглайи аён
Дил тўлқинин айларди баён.[16]
– Жаноб барон, азизим, Филлип Филлипович! Сиздан жуда миннатдорман.”Боғчасарой фонтани” ҳам, “Евгений Онегин”им ҳам шу пайтгача ёзган асарларимнинг энг яхшилари, Александр Николаевич эса лирик қаҳрамонимларим устидан кулди. Европа шеъриятида ҳам романтизм ўз умрини яшаб бўлди, энди шарқ реализми янги қараш ва услуб, ҳурлик, гўзаллик, ҳақиқат рамзи бўлиб, қуёш янглиғ оламга тараляпти.– Пушкин негадир бу фикрларини файласуфларга хос урғу, шайх Саъдийга хос сухандонлик билан ифодалар эди.
–Балки бундай қарашингиз, аждодларингиздан ўтган десам, ҳафа бўлмайсизми?
–Йўқ, йўқ, асло! Шарқ шеърияти, фалсафаси эҳтирос ва ҳақиқатларга бой. Унда озод инсон қиёфасини, айтиш жоиз бўлса, одамга нисбатан чин муҳаббатни ҳис этасиз.
–Инсонга нисбатан буюк меҳр-шафқат, шайтоний ҳисларга нисбатан катта нафрат, гўзал ахлоқий фазилатларни ўрганаман десангиз, менда Сизга атаб қўйган мўъжиза китобим бор, бу китобнинг бирон бир ҳарфи ҳам минг йиллар давомида ўзгарган эмас,–деди Вигель ва ҳужжатлар сақланадиган жавонни очиб, бир китобни қўлига олди, аста уни очиб, фикрини яна давом эттирди,–Бу муқаддас китоб биринчи марта 1716 йилда Пётр 1 Фармонига кўра чоп этилган Қуръоннинг рус тилига таржимаси бўлиб, уни “Алкоран о Магомете, или Закон Турецкий” дея таржимон Пётр Постников шартли равишда ана шундай номлаган эди. У араб тилини яхши ўзлаштирган, аммо шарқшунос эмас, касбан шифокор эди. Албатта, у Қуръонни асл нусхасидан, араб тилидан таржима қилмаган, балки Андре дю Рие томонидан қилинган французча таржимасидан рус тилига ўгирган эди. Таржимоннинг ўз ишидан кўнгли тўлмаган. Яна бир қатор таржимонларнинг ишлари ҳам бор. Улар ҳам мукаммал эмас. Аммо мана бу Сизга тақдим қилмоқчи бўлган Қуръон таржимасини ҳам тўла ва мукаммал деб бўлмайди. Фақат маълум бир маъноларини бериши, рус китобхонларида муқаддас китобнинг маълум мазмунларини англаш имкониятини яратади. Бу китоб 1787 йили, Екатерина II замонида яна ўша француз Андре дю Рие таржимаси асосида Михаил Верёвкин томонидан рус тилига таржима қилинган.
–О, жаноб барон, мен Сиздан чексиз миннатдорман,–деди Александр китобни қўлига олиб варақлай бошлар экан–Менда унинг Андре дю Рие томонидан ўгирилган французча нусхаси мавжуд. Уни ўқисам менинг фалсафий дунёқарашим бутунлай ўзгариб кетаётганини сезаман. Ўзимни яратган олдидан қанчалар гуноҳкор эканлигимдан дахшатга тушаман. Бор оламга нисбатан меҳрибонроқ ва кечиримли бўлишга интиламан. Умуман, Филипп Филиппович! Сиз менинг кўнглимни топдингиз. Ғазабимни юмшатдингиз. Бу мен учун жуда қадрли ёдгорлик бўлди. Сиздан чексиз миннатдорман. Мана эшитинг, 14 боб ёки “Иброҳим” сурасининг бошланиш қисмида Худо шундай нозил этган экан. “... Аз есьм бог милосердый. Ниспосылаю к тебе, Магомет, книгу сию, да изводиши народ от тьмы к свету…” Меҳрибон ва раҳмли Оллоҳ номи билан(бошлайман). Алиф, Лом , Ро. (Эй Муҳаммад, бу Қуръон) Биз сизга одамларни Парвардигорларининг изни–иродаси билан зулматлардан нурга – қудрат ва ҳамду сано эгаси бўлган зотнинг йўлига – олиб чиқишингиз учун нозил қилган китобдир...”.[17]
-Ҳа, ҳа биродар, Александр Сергеевич! Камина ҳам уни қўлимга олганимда бутун оламни унутаман. Мусулмон бўлмасам ҳам ундаги ғоялар дилимга яқин. Баъзи ҳолларда билиб билмай одамларга баҳо беришда иккиланмаслик учун унга мурожаат қилиб тураман,–деди Филипп Филиппович, – эсингиздами “Арзамас” адабий тўгарагида учрашганимиз?
-Ёдимда, ёдимда...Сиз тўгарак қатнашчилари ҳақида думалоқ хат ёзавериб, ҳамманинг бошини қотиргансиз, ўшанда,– деди Пушкин суҳбатдошига пичинг қилиб. Вигель Пушкиндан ўн уч ёш катта бўлса ҳам у билан тенгдошлардек ҳазиллашар, дуч келган одам билан қизиққонлиги, жирракилиги, аччиқсўзлиги билан тортишишни қотирар, ҳатто уришиб, мушлашувгача ҳам борар эди. Аммо барон шоирнинг барча инжиқликларини кўтарарди. – Жажжи мемуарларингизни айниқса, жаноби олийлари ўқишни жуда хуш кўрар эди-да! Тўғрисини айтинг, П.Я. Чаадаевнинг устидан нечта думалоқ хат ёзган эдингиз?
-Унинг “Фалсафий мактублар”ини айтмоқчисиз-да, баъзан у “доною, ақл” бўлиб кетади. Сиз ҳам уни кўкларга кўтариб мақтагансиз, ўшандай ҳардамхаёл шеърларингиз билан сургунга йўлиқдингиз. Сиз ёшларни тўхтатиб турмаса бўладими? Н.В.Гоголнинг “Ревизор”ини олайлик, беш ҳаракатдан иборат туҳматнинг ўзи, ё Сизнинг бошқа фикрингиз борми? Мана бу мисраларингизда жаноб Пушкин, Сиз ҳам ҳаддингиздан ошиб кетгансиз. Воронцовдек олий мартабали инсонни шундай сўзлар билан ҳақорат қилиб бўладими? Бу эпиграмма эмас... нима бало...
Полу-милорд, полу-купец,
Полу-мудрец, полу-невежда,
Полу-подлец, но есть надежда,
Что будет полным наконец...[18]
Ярим милорд, ярим савдогар,
Ярим доно, ярим кўрнамак,
Ярим номард, умид бор магар,
Бирин тўла этур шўрнамак.
– Жаҳл келса, ақл кетади, деган мақол бор,– деди Александр – шунчаки ёзиб ташлабман!
– Жаноб Пушкин,– ахир, Сиз катта шоирсиз. Бу мисраларингиз адолатсиз. Воронцов жуда маданиятли одам. Озгина раҳм-шафқат қилинг, яна ҳам у кенглик қилди, жазойи қилинсангиз дардингизни ким эшитарди, – деди Филлип Филлипович курагини жазвар билан қашлар экан.– Энди, азизим, мард бўлиб, айбингизни ҳам тан олинг. Сосовка қишлоғига 26 май куни етиб бордингиз, тўғрими?
- Ҳа, энди 27 май куни таваллуд айёмимни нишонладик, 25 ёшга ҳар йили кирмайманку, қишлоқ помешчиги шеърият мухлиси экан, роса меҳмон қилди.
Ичкиликка, айниқса ароқхўрликка қаерда ўргангансиз,–деди Вигель оталарча ғамхўрлик оҳангида,- бобонгиз Лев Александрович Пушкиннинг Болдинода вино заводи бўлғич эди. Эшитишимча, Екатрина II замонида ўта тоза намунадаги ароқни бобонгиз ишлаб чиқарган экан. Дунёнинг кўплаб мамлакатлари зодагонлари ана шундай ароқни орзу қилишган. Ароқ таъмини синаб кўриш насабий касбингизми, дейман, Сосовкада маст бўлиб, тўполон кўтарибсиз. Одессага қайтганингизда беҳуш эдингиз, Александр Николаевич Сизни файтундан аранг туширди. Шунақаям ичадими, одам деган?!
- Жаноб барон, мени маъзур тутинг, биринчидан туғилган куним эди, иккинчидан мезбонларнинг райига, кўнглига қарашга тўғри келди, учинчидан маълумотингизга тиркаб қўйинг, ароқ эмас, фақат венгер виносидан симирдик, охирида анави Сиз ёқтирадиган ром ҳам аралашиб кетибди,-деди Александр ўзини бир оз ўнғайсизроқ сезиб.
- Энди шоир, Сиз энг аввало Одессада сургунда, аниқроғи коллеж котиби лавозимида, ҳарбий хизматдасиз,–деди Вигель бир оз жиддийлашиб, қолаверса Россия империясини фақат интизом, Пётр 1 қолдирган тартиб ушлаб туради, қудратига қудрат қўшади. Темир интизом туфайли Улуғ Ватан урушида Наполеонни даф этдик, дунёдаги энг қудратли мамлакатга айландик. Ҳали мустаҳкам ҳарбий тартиб ва интизом туфайли бутун дунё, Шарқу Ғарб бизнинг оёқларимиз остида пояндоз бўлади. Ана шу шеърий мисраларингизга киритиб қўйинг, жаноб шоир, 1824 йил, Россия дунёнинг энг қудратли мамлакатига айланди. Дунёда унга тенг келадиган салтанат ҳали кўп асрлар пайдо бўлмайди ҳам. Крепостнойлик бу одамларни тартибга солиш, маълум мақсадга, Россия манфаатларини амалга оширишга сафарбар этувчи қудратли тизим– куч демакдир. Сизлар озодлик , озодлик дейсиз, на шу озодлигингиз Сизни ҳам шу куйга солди.
- Жаноб барон, дунёқарашингизни тахминан биламан, Сизга ўхшаган ёзувчиларни реакцион кучлар дейишади,– деди Пушкин,– бўлмаса, ҳа майли, сиёсатга ўтмайлик.
- Ҳисоботингизни топширган экансиз,– деди Филлип Филлипович, бир оз куйиниб, - ахир ҳужжатни ҳам шеър билан ёзадими?!
- Маълумотлар билан танишиб чиқдингизми?
- Қанака маълумот? Унда:”Чигиртка учиб, учиб охири ўтирди, Ўтирди, ўтирди, охири кемирди. Ва яна учиб кетди, охири семирди...” дейилган шеърий мисралар битган экансиз, –деди Филлип Филлипович бир оз норозилик оҳангида. – Баённомангизни ўқиб кўргач, полковник Раевскийнинг ғазаби ошди. Ҳужжатларингизни олиб, Михаил Семёновичга ахборот бериш учун унинг қабулхонасига кириб кетди. Энди унинг чиқишини кутамиз.
Александр бошини эгиб, чуқур хаёлга ботди. Албатта, энди қаттиқ жазоланса керак. Жаноби олийларининг муҳим ишлар бўйича адъютанти бундай имкониятни қўлдан бой бермаслиги аниқ. Негадир полковник Раевский менга нисбатан тишини қайраб қолди, деб ўйлар ҳамда бунда Элиза сабабчи эканлигини тахминан ҳис этарди. Бир неча дақиқадан сўнг Вигель ҳам Воронцов гиламига чақирилди. У рухсат сўраб хонага кирганида Раевский Пушкиннинг “Чигирка ҳақидаги” ҳисоботини қаттиқ танқид қилаётган эди. У баланд овозда шанғиллаб ахборот берарди. Вигель гап нимада эканлигини сезиб, ортга қайтди, аммо Воронцов уни имо билан тўхтатди.
– Михаил Семёнович, бу на ҳисобот, на шеър, на илмий ахборот,- деди полковник Раевский ҳарбийларга хос шиддатли оҳангда,–уқув масаласига келсак, Пушкин жаноблари ғирт саводсиз. Бу энг аввало, Сиздек генералга нисбатан ҳурматсизлик, қолаверса ҳақорат! Ҳарбий интизом, подшоҳга садоқатли хизмат, деган гаплар ҳам бор. Александр Сергеевичнинг бу ҳаракатини қонунларни оёқости қилиш деб тушунаман, жаноб генерал! Шеърий ҳисобот эмиш, у энг аввало мулозим, кейин шоир! Умуман олганда, Пушкинни Одессадан бадарға қилиш лозим!
- Жаноб Раевский, Сиз ички ғаразингизни ва ҳасадингизни бу ерда аралаштирманг! Унинг устига унга нисбатан қандай чора кўришни ўзим ҳал қиламан! Ҳисобот шеър билан ёзилмасин, деган таъқиқ қайси қонунда белгиланган?! Ундай қонуннинг ўзи мавжуд эмас, – деди губернатор Воронцов, қўлидаги хужжатга термулганича фикрини давом эттирди,– Ахир, князь Суворов Италийский-граф Римникский қандайдир наместник–ўлканинг ҳарбий ҳокимига эмас, балки императрица жаноби олияларига шеър билан маълумот йўллаганларини эшитмаганмисиз? «Слава Богу, слава Вам, крепость взята и я там!». “Худога шукрлар, Сизга–шараф–шон, Туртукай олинди, Мен унда турғон!
- Жаноби генерал, ахир Пушкин Суворов эмас–ку!?
- Паст кетманг, қўйинг бунақа бемаза гапларни,– деди Воронцов Филлип Филлиповичга кўз ташлар экан, Раевскийга қараб ўз фикларини янада кенгайтирди – Сиз айтганингиз каби у буюк князь Суворов эмасдир, аммо бунинг учун уни койиш ҳам ўринсиз, у Сиз ўйлаганича, қандайдир Байрон исмли кичик бир шоирнинг тақлидчиси ҳам эмас, балки Россиянинг улуғ шоири, аниқроғи бўлғувси улуғ шоири эканлигига “Руслан”ни ўқигач, шубҳам қолмади. Шу боис ҳам унга бўлган муносабатимни ўзгартиришга уриняпман. Майли, Сизга рухсат,–деб Воронцов полковник Раевсийга жавоб берди сўнгра Вигелга юзланди.– Филлип Филлипович, азизим уни ичиб, тентираб, алжираб юришига энг аввало Сиз айбдорсиз. Ахир, Сиз унга ота тенгидаги одамсиз, устозсиз. Шоирни йўлга солсангиз бўлмайдми?
- Ҳаракат қилаяпман,–деди Вигель бошини қуйи солиб– Сизга ҳам катта раҳмат, жаноб генерал! Ички ишлар вазири Нессельродега йўллаган хатингизнинг мазмунидан ҳам Пушкиннинг тақдирига эҳтиёткорона муносабатда бўлаётганингизни сезган эдим. Сиз уни жазолашни ният қилмагансиз, аммо Одессадан олиб кетишларини талаб қилгансиз. Фақат қулоқсиз ходимдан кутилишни истагансиз, албатта[19].
- Тўғри, аммо у мен ҳақимда бемаза эпиграмма ёзса, ёзувчи А.И. Тургеневга йўллаган мактубида каминанинг устидан “вандал, сарой сурбет мулозими, майда худбин” деб ёзса қандай чидаш мумкин?[20]
- Мен бирор нарса дейишга ожизман,–деди Вигель тортиниброқ,– агар имконини топсангиз, уни кечиринг!
- Мен-ку кечиришга тайёрман,– деди Воронцов ғазаб отидан тушиб,–аммо бу воқеаларнинг муаллифи, ташкилотчиси бор. Буни ўзингиз ҳам яхши биласиз. Сиз касбингизга кўра кўп нарсани, ҳатто одамларга бўлган муносабатингизни ҳам давлат манфаатлари нуқтаи назаридан билдирасиз, баён этасиз, шундайми, жаноб барон? - Мен сизга айтсам, Пушкиннинг маълумотномасини бошқа мулозимларнинг ишлари билан солиштириб чиқдим. Баъзилариники кигиз-китоб бўлиб кетибди. Схема, чизги, график тасвир, диаграммалар ҳамда математик ҳисоб-китоблар билан баён этилган. Лекин тан олиш керак, чигирткаларга қарши кураш учун Пушкиннинг бир неча сўзи кифоя экан. Россияда бу фан соҳасида ҳали ечилмаган муаммолар анча кўп экан. Ўсимликларни зараркунандалардан ҳимоя қилиш борасида ҳам.
- Албатта, Сизда табиий фанлар бўйича ҳам билимлар мукаммал, жаноб генерал,-деди Филлип Филлипович, унинг назарида Воронцовнинг кўнгли Пушкинга нисбатан анча юмшагандек кўринди ва шоирнинг илтимосини айтишнинг мавлуди деб ўйлади– Сиз Буюк Британия мактабларида, Лондоннинг нуфузли олий ўқув масканларида билим олгансиз. Бизнинг фикримиз анча тор, бу борада Александр Сергеевичга ҳам йўл бўлсин. Мени маъзур тутинг, Сиздан бир илтимосим бор эди.
- Тортинманг, сўзланг барон!
- Илтимосим шуки, Александр Сергеевични ўз қўл остингизда, Одессада хизмат қилиши учун изн берсангиз.
- Нима деяпсиз?! Бунга қандай ҳаддингиз сиғди?! Агар мен билан аввалгидек дўстона муносабатда қолишни истасангиз, бу ярамаснинг ўртасига тушманг![21]
Михаил Семёновичнинг лаблари кўкарди, вужудини титроқ босди, ғазаби қайнади. Доимо хушмуомала, яхши тарбия олган графни Вигель бу алпозда кўрмаган эди, у бир оз чўчиб, орқага сурилди.– Филлип Филлипович, тушундингизми азизим, агар тушунган бўлсангиз, уни ҳузуримга чақиринг!
- Хўп, - деди Вигель бу кўнгилсиз воқеадан хижолат бўлиб. Бир оз вақт ўтгач, у Пушкин билан бирга Воронцов ҳузурига кириб келди.
- Александр Сергеевич, хуш келибсиз, - деди Воронцов киноя билан,–Ўзингизга келдингизми?! Ароқ ичиш ҳаммамиз учун ота меърос, русларга хос одат, аммо Лорд Байрон бу оғуни кам истеъмол қилган. Сиз нафақат шеъриятда, балки бу соҳада ҳам унга ўхшашга харакат қилинг,–деди Воронцов хонанинг у ёғидан бу ёғига юрар экан. У бош эгиб турган Александр Сергеевичнинг юзига қарамас, фикрини давом эттирар эди. – Энди, Сизнинг масалангизни ҳал қилишга келсак, подшоҳ Александр I жаноби олийларидан фармони олий олинди. Унга кўра Сиз хизматдан бўшатилиб, Псков губерниясига, ота-оналарингиз назоратига юбориласиз. Йигитча, сиз ўзингизнинг тентакона одатларингизни ташлай олмаганингиз боис, жамият ишларидаги дастлабки қадамларингиз инқирозга учради.” Одессада Сиз худосизлик– атеизм (афеизм) таъсирига тушиб қолдингиз. Бунга асос сифатида В.К.Кюхельбекер[22]га ёзган мактубингиз келтирилади. Албатта, бу хатларни подшоҳ жаноби олийлари ҳам ўқиганлар, ул зот номангиздаги мазкур ибораларнинг остига қалам билан чизиб қўйибдилар: “...Шекспир ва Инжилни ўқир эканман, менинг қалбимга илоҳий руҳ яқин эканлигини ҳис этаман, аммо Гёте ва Шекспир янада яқинроқдир. Нима иш билан банд эканлигимни билишни истасанг, айтишим мумкин, романтик достонимнинг ранг-баранг мисраларини тўқияпман ва соф афеизмдан сабоқ олаяпман...[23]”
- Михаил Семёнович, граф жаноблари, мени маъзур тутасиз,-дея гап бошлади Пушкин,– ахир болаликдаги, мактабдош дўстимга йўллаган мактубимни жиноятга йўйиш, тушуниб бўлмайдиган ҳолат.
- Бу подшоҳ жаноби олийларининг фармони,–деди Воронцов, қўлидаги ёрлиқдан кўзини узмай,– Жаноб полковник, қабулхонамга Одесса шаҳар бошлиғини чақиртирганман. Айтинг, ҳузуримга кирсин.
- Эшитаман, жаноб генерал,–деди ҳарбийларга хос илтифот ила шаҳар бошлиғи, сўнгра у кўзини Пушкинга ташлади.
- Жаноб полковник, – деди Воронцов, - барча гаплардан хабарингиз бор. Олий фармонни зудлик билан ижро этилишини таъминланг!
- Хўп бўлади, жаноб генерал!
Ўрмон четидаги станциядан арава ер ёриша бошлагач яна йўлга тушди. Олисдан қулоққа чалинаётган ҳайвонлар товуши аста секин ўчди. Отлар ҳуркишдан тўхтаб, аравани олдинга дадил судрай бошлади. Александр бошини кўтариб, арава тирқичидан ташқарига қаради. Йўл четидаги улкан дарахтлар остида қандайдир асрларни олиб кетаётган отлиқ аскарларга кўзи тушди.
– Улар кимлар экан? – сўради Пушкин уларга диққат билан нигоҳ ташлар экан. Аравакашлардан бири файтун дарчасига бошини ўгириб дарҳол жавоб қайтарди.
- Сизнинг билишингиз шарт эмас!
- Нега? – деб сўради шоир ҳайрон бўлиб ва Никита Тимофеевичга қаради. У “эътибор берманг”, дегандек ишора қилди. Александр “тоға”си айтмоқчи бўлган фикрни дарров фаҳмлади. Файтун тезлашгач, у Александрнинг қўлига тахланган бир варақ қоғозни тутқазди. Пушкин хатга кўз югуртирди. “Салом отажон ва онажон! Мен ким ўғлингиз Ян (Иван) Викторович Виткевич[24], пиёда белгиланган манзил томон кетаяпман. Дўстларимни турли губернияларга тарқатишди. Мен Сибирнинг Орьск шаҳри томон йўл олдим.Барча имтиёзлардан маҳрум этилган тарзда шеригим Алоизий Песляк ва мени Оренбург ҳарбий бўлинмасининг алоҳида корпусида хизмат қилиш учун юборилдик. Ушбу хатни яхши одамлар ёрдамида Сизларга етишини яратгандан сўраб қоламан. Сизларни жондан севувчи ўғлингиз Ян.”
- Бу ўспиринлар ҳақида эшитганим бор,–деди Пушкин ҳомуш ҳолда,–Улар Вильно яқинидаги Крожи шаҳарчасидаги гимназияда ўқишган. Айтишларича бу ўқувчилар давлатга қарши «Қора биродарлар» яширин ташкилотини тузганлар. Уларнинг ёнидан ҳассос шоир Байрон ва Адам Мискевичнинг шеърлари чиқибди. Ҳай, ҳай боласи тушмагурлар,– деди афсусланиб Козлов,– ҳали она сути оғзидан кетмай туриб, озодлик, биродарлик, миллий уйғониш деган гапларни билишади–я!?
- Николай Николаевич Новосильцев[25] Подшоҳ Александр I жаноби олийларининг яқин дўсти. Хуфия ишлари қўмитаси аъзоси, Польшада чоризм колониал сиёсатининг раҳнамоси, Виллен ўқув округи нозири вазифасида ишлайди. Эрксевар польяк халқи уни ёқтирмайди. Эшитишимча, лицей ўқувчиларини, ёш ўспиринларни ҳам қатағон этган, дейишади. Ҳали 18 ёшга тўлмаган Янчевский ва Зеленовичларни ўлимга хукм қилган. Жамоатчилик талаби билан уларга белгиланган ўлим жазоси бекор қилиниб, Бобруйск қалъасига бир умрлик қамоққа ташланган. Қандай даҳшат, ахир минглаб чақирим жойга қўллари занжирланган болалар қандай етиб боришади, баъзан ниҳоятда қаттиққўллик қиламиз, айниқса қўшни халқларга нисбатан!
- Александр Сергеевич, асабийлашманг, – деди Козлов, - деворнинг ҳам қулоғи бор дейдилар. Айтгандек, ўтган йиллари дунёни муз қоплаган эди. Ҳатто Одессада август ойи уч марта қор ёғиб ўтган эди, ёдингиздами –дея Козлов гапни бошқа томонга бурди,– чигиртка балоси серёғин йилларда кўп бўлади, дегани рост экан.
- Оламни муз, Одесса, Россияни чигиртка, мени эса сургун ва таъқиб балоси босди,–деди Пушкин бир оз “уҳ” тортар экан.
Кучерлар бошқарув ўриндиғида август ойининг тонгги совуғидан қунишиб, бир бирига сурканганича уйқу аралаш отларни ҳайдашар эди. Никита Тимофеевич эса қўллари устига бошини қўйганича пинакка кетган эди. Пушкиннинг ўрта бармоғи уюшиб, зирқираб оғрий бошлади. У бармоғидаги узукни ечиб олмоқчи бўлди, лекин у бармоғидан чиқмади. Оғриқ борган сари кучайиб, унинг елкасигача зирқиратарди. Негадир у чап кўкрагида оғриқ сезди. Умуман олганда, “чигиртка воқеаси” ҳам, Александрнинг маст ҳолда Одессага қайтгани ҳам, Воронцов билан бўлиб ўтган тортишув ва жанжаллар ҳам бир баҳона, қайта саҳналаштирилган томоша булиб, унинг келгуси тақдири аллақачон, май ойининг бошларида ҳал бўлган эди. 1824 йилнинг 16 май санасида Нессельроде Воронцовга хат йўллайди. Бу ҳужжатда шундай сатрлар бор эди: “Мен Сизнинг Пушкин тўғрисидаги хатингизни Императорга тақдим этдим. У бу инсон ҳақидаги фикрларингиздан қониқиш ҳосил қилди. Қандай чора кўрилиши тўғрисида яқин кунлардаги ҳисоботим пайтида хабар оламан”. Ушбу хат мазмунидан ҳам Пушкинни Филлип Филлипович огоҳлантирган эди.
Бу воқеалардан унинг руҳига энг қаттиқ изтироб берган нарса Раевскийнинг хоинлиги ҳам, Воронцовнинг зуғуми ҳам, Вигелнинг икки томонлама айғоқчилиги ҳам, ҳатто подшо Александр I томонидан уюштирилган фитна ҳам эмас, балки севгилиси – Елизавета Ксаверьевнадан ажралиб қолгани эди. Аниқроғи, шоирнинг бу ширин онларини ундан тортиб олишди. Аммо қўлидаги узук Элизанинг қайноқ муҳаббати рамзи ва видо онларидан ёдгорлик бўлиб қолди. Шоирнинг кўп жиҳатлари, баъзи фазилатлари, шеърий мавзу ва услублари Байронга яқин, ҳатто тақдирлари ҳам ўхшаш, инглиз мутафаккири ўз севгилиси Каролина хонимдан қочиб қутилган бўлса, Пушкинни эса маъшуқасидан ва эркидан мажбуран жудо қилишди. Александр ярим уйғоқ, ярим ҳолсиз ҳолда ўй суриб борарди. У хаёлига келган янги шеърининг дастлабки мисраларини овоз чиқариб такрорлай бошлади:
..Храни меня, мой талисман,
Храни меня во дни гоненья,
Во дни раскаянья, волненья:
Ты в день печали был мне дан.
Когда подымет океан
Вокруг меня валы ревучи,
Когда грозою грянут тучи, —
Храни меня, мой талисман[26].
Асра мени, асра туморим,
Асра мени сургун кунлари,
Надоматнинг қоро тунлари,
Инъом бўлган менга туморим.
Билмас уммон дилдаги зорим,
Ютмоқ истар очофат тўлқин,
Ёқмоқ истар осмонда чақин–
Асра мени, асра туморим...
* * * *
[15] Пушкин А.С. Бахчисарайский фонтан. Собр. соч. В 10 тт.Т.3.
[16]Пушкин А. С. Боғчасарой фонтани. Усмон Носир таржимаси.
[17]Қурони Карим. Ўзбекча изоҳли таржима. Таржима ва изоҳлар муаллифи Алоуддин Мансур. Т.:Чўлпон.1992. 174 бет.
[18]А.С. Пушкин. Сочинение в трёх томах. Том первый. Москва. «Художественная литература» 1985г.“На Воронцова” 1824.стр. -308. Ушбу шеър мисраларининг ўзбек тилидаги мазмуни Дада Зафар таржимасида берилган.
[19]Анненков П.В. Пушкин в Александровскую эпоху. Минск 1998.с.179.182.
[20]Пушкин А.С. Письмо А.И.Тургеневу от 14 июля 1924г.–Акад.Т. 13.с.103.
[21]Вигель Ф.Ф. Записки. М.,1928. Т. 2.с. 245.
[22] Вильге́льм Ка́рлович Кюхельбе́кер (10 (21) июня 1797, Санкт-Петербург, Российская империя — 11 (23) августа 1846, Тобольск,Российская империя) — русский поэт и общественный деятель, друг Пушкина и Баратынского, однокурсник Пушкина по Царскосельскому лицею, коллежский асессор, декабрист.
[23] А. С. Пушкин. Собрание сочинений в 10 томах. М.: ГИХЛ, 1959—1962. Том 9. Письма 1815–1830.
[24] Юнионпедия. Ян Ви́кторович Витке́вич (Jan Prosper Witkiewicz) (24 июня 1808, Крожи под Вильно — 9 мая 1839, Санкт-Петербург) — польский офицер, востоковед, путешественник в русской службе, первый посланник России в Кабуле.
[25] Советская историческая энциклопедия. В 16 томах–М.: Советская энциклопедия. 1973—1982. Том 10. Новосильцев Николай Николаевич (1761-1836) - русский государственный деятель, граф (1833). При Александре I занимал ряд высших государственных должностей: член Негласного комитета, попечитель Петербургского учебного округа, президент Академии наук, товарищ министра юстиции. Автор проекта конституции (1819). С 1813 по 1831 годы занимал крупные должности в Польше. С 1832 года - председатель Государственного совета и Кабинета министров.
[26] А.С. Пушкин. Сочинение в трёх томах. Том первый. Москва. «Художественная литература» 1985г. “Храни меня, мой талисман...” 1825.стр. 344. Ушбу шеър мисраларининг ўзбек тилидаги мазмуни Дада Зафар таржимасида берилган.
