Шуҳрат Якубов: Янги Сайлов кодекси сайловларнинг адолатли ўтказилишини кафолатлайди

 
Амалдаги қонунчилигимизга асосан, жорий йилнинг декабрь ойида Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси ҳамда Халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар кенгашларига сайловлар ўтказилади. Ушбу сайловларнинг қонуний, адолатли ва шаффоф ўтиши, фуқароларнинг сайлов ҳуқуқларини кафолатланиши, энг муносиб номзодларнинг депутатликка сайланиши учун ҳуқуқий асосларни мустаҳкамлашга жиддий эътибор қаратилмоқда.
Жорий йилнинг февраль ойида Олий Мажлис палаталари томонидан Ўзбекистон Республикасининг Сайлов кодекси қабул қилинди. Яқинда ушбу Кодеск расмий эълон қилинди ва кучга кирди. Ушбу янги кодекснинг қабул қилиш ғояси ва зарурати ҳақидаги фикрлар Президентимиз Ш.Мирзиёевнинг Олий Мажлисга йўлланган дастлабки мурожаатномасида қайд этилган эди. Сайлов кодексини қабул қилиш орқали миллий сайлов қонунчилигини кодификациялашга эришилди.
Ҳозирги кунга қадар Ўзбекистонда 17 та кодекслар амал қилаётган эди. Уларга Фуқаролик, Жиноят, Жиноят-процессуал, Оила, Меҳнат, Уй-жой, Бюджет, Божхона кодекслари ва бошқалар мисол бўлади. Ушбу кодекслар жамиятдаги муҳим ижтимоий муносабатларни батафсил ҳуқуқий тартибга солиш учун қабул қилинган.
Бугунги кунга қадар парламент томонидан 900 дан ортиқ қонунлар қабул қилинган бўлса, уларнинг 18 таси шундай кодекслардир. Кодекснинг жорий қонундан фарқи шундаки, у муайян соҳадаги муносабатларни мантиқий изчилликда ва батафсил тартибга солади. Айрим йўналишларда қонун ҳужжатлари кўпайиб кетганда, улар жамланиб, кодекслаштирилади.
18-кодекс сифатида қонунчилик тизимидан ўрин эгаллаган Ўзбекистон Республикасининг Сайлов кодекси орқали жамиятдаги энг муҳим сиёсий жараёнлардан бири ҳисобланган — сайловларнинг ҳуқуқий асослари янада мустаҳкамланди.
Сайловга оид муносабатларни алоҳида кодекс орқали ҳуқуқий тартибга солиш тажрибаси ривожланган мамлакатлар амалиётида мавжуд эди. Хусусан, Франция, Бельгия, Польша, Албания, Арманистон, Озарбайжон, Болгария, Грузия ва бошқа мамлакатларда ягона сайлов кодекслари қабул қилинган. Уларнинг тажрибалари кодексни қабул қилишда чуқур ўрганилди.
Сайлов кодекси лойиҳаси бўйича жамоатчилик муҳокамасини ташкил этиш мақсадида 2018 йил 19 июлда Олий Мажлис палаталари томонидан Марказий Сайлов комиссияси билан биргаликда Амалий ҳаракатлар режаси (“Йўл харитаси”) тасдиқланди, унга мувофиқ лойиҳа қуйидаги беш турдаги муҳокама ва экспертизадан ўтказилди:
- жамоатчилик орасида Интернет муҳокамалар;
- турли фуқаролик жамияти институтлари вакиллари иштирокида жамоатчилик экспертизаси;
- илмий экспертиза;
- амалиётчилар, шу жумладан, сайлов комиссияси мутахассислари ва жойлардаги халқ депутатлари Кенгашлар ўртасидаги муҳокамалар;
- халқаро ташкилотлар вакиллари иштирокидаги экспертиза.
Муҳокама якунлари бўйича фуқаролар, нодавлат нотижорат ташкилотлар ва фуқаролик жамиятининг бошқа институтлари, шунингдек илмий-тадқиқот муассасалари ҳамда халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашларидан 400 дан ортиқ таклифлари келиб тушди.
Бундан ташқари, Еврапада ҳавфсизлик ва ҳамкорлик ташкилотининг Демократик институтлар ва инсон ҳуқуқлари бюроси, Венеция комиссияси, Мустақил давлатлар ҳамдўстлиги Ижроия қўмитаси ва бошқа халқаро ташкилотларнинг хулоса ва фикрлари олинди. 2018 йил 16-17 ноябрь кунлари Бухоро шаҳрида ўтказилган халқаро конференцияда олинган таклифлар халқаро экспертлар иштирокида муҳокама қилинди.
Қизғин муҳокамалардан сўнг Ўзбекистон Республикасининг Сайлов кодекси қабул қилинди. Келажакда ушбу Сайлов кодекси ҳозирда амалда бўлган бешта сайловларга оид қонунлар, яъни «Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови тўғрисида»ги, «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайлов тўғрисида»ги, «Халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашларига сайлов тўғрисида»ги, «Фуқаролар сайлов ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида»ги, «Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссияси тўғрисида»ги Қонунларнинг ўрнига амал қилади.
Юқорида қайд этилган бешта қонунларда мавжуд 180 та моддалардаги айрим такрорлашлар бартараф этилгани ҳолда 101 та моддага жамланди. Бу фуқароларга қулайлик яратади, яъни аввалги бешта қонуннинг ўрнига барча сайлов жараёнларида битта кодексдан фойдаланилади.
Юқоридаги фикрларга таяниб, «фақат, бешта қонунлардаги нормалар жамланиб, битта кодекс шаклига келтирилибди-да, шунинг нимаси янгилик?!», — деган фикрга бормаслик лозим. Чунки, ушбу кодекс орқали сайлов тизимини янада демократлаштиришга оид ўндан ортиқ ўта муҳим янгиликлар ҳам жорий этилмоқда.
Янги кодексдаги асосий янгиликлар қуйидагилардан иборат:
Биринчидан, Қонунчилик палатасида депутатлик ўринлари учун Ўзбекистон Экологик ҳаракати вакилларига квота ажратиш институти бекор қилинди. Бунда Олий Мажлис Қонунчилик палатасида амалдаги депутатлик ўринлари (150 ўрин) сақлаб қолинади. Мазкур масала доимо сайловларни кузатувчи ва унга баҳо берувчи халқаро ташкилотларнинг эътирозига сабаб бўлар эди. Чунки, халқаро сайлов стандартларида, икки палатали парла-ментда унинг ҳеч бўлмаса, битта палатаси юз фоиз умумхалқ сайловлари асосида шаклланиши лозим, деган норма мавжуд. Ушбу янгилик янги қабул қилинган Сайлов кодексининг халқаро мезонларга мослигини таъминлайди.
Иккинчидан, фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари томони-дан халқ депутутлари туман (шаҳар) Кенгашларига номзод кўрсатиш тартиби бекор қилинмоқди. Ҳозирга қадар халқ депутатлари туман ва шаҳар Кенгашлари депутатлигига ўзини ўзи бошқариш органлари ҳам номзод кўрсатиш ҳуқуқига эга эди. Бу сайловларда кўплаб муаммоларни, аҳоли эътирозларини келтириб чиқарарди. Жамиятда сиёсий партиялар ролини янада кучайтириш учун бундан кейин барча вакиллик органларига фақатгина сиёсий партиялар томонидан номзод кўрсатиш амалиёти кенгайтирилди.
Учинчидан, Ўзбекистон Республикаси сайловчиларнинг ягона электрон рўйхатини шакллантириш тартиби қонун билан тартибга солинади. Бу миллий сайлов тизими учун мутлақо янги амалиёт бўлиб, келгусида юртимизда сайловчиларнинг электрон рўйхати шакллантирилади. Бу орқали сайловчиларнинг аниқ ҳисобини юритиш, уларнинг сайлов жараёнларидаги иштирокида қулайлик яратилади. Сайловчилар рўйхатига кирмай қолганда юзага келадиган сарсонгарчиликларнинг олди олинади. Масалан, фуқаронинг доимий ёки вақтинчалик яшаш жойлари ўзгарганда ҳам уларни электрон рўйхатдан тезда топиш ва расмийлаштириш имкони юзага келади.
Тўртинчидан, муддатидан илгари овоз бериш ва сайлов куни овоз бериш учун ягона сайлов бюллетенини жорий этиш орқали «сайлов варақаси» тушунчаси чиқариб ташланди. Бу «сайлов бюллетени» ва «сайлов варақаси» каби тушунчаларнинг талқин этишдаги бази янглишишларнинг олдини олади.
Бешинчидан, илгари Марказий сайлов комиссияси қарори билан тасдиқланган Олий Мажлис Сенати аъзоларини сайлаш тариби тўғрисидаги низомни бекор қилиб, бу масалани қонун даражасида белгилаш амалиёти жорий этилди. Ҳозирга қадар Сенат аъзолари Низом асосида сайланган. Улар аввало, халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашларига депутат сифатида Қонун асосида сайланиб, Сенатга Низом асосида сайланиши турли эътирозларга сабаб бўлар эди. Ушбу янгилик юқоридаги каби муаммоларни бартараф этишга хизмат қилади.
Олтинчидан, ижтимоий хавфи катта бўлмаган ва унча оғир бўлмаган жиноятларни содир этган шахсларнинг сайловда иштирок этишини чекловчи нормалар чиқариб ташланди. Ҳозирги кунда бундай тоифадаги маҳкумлар сони 2300 нафарни ташкил этмоқда. Бу орқали кўпроқ эҳтиётсизлик орқали жиноят содир этган шахсларнинг сиёсий ҳуқуқларини таъминлаш назарда тутилган.
Еттинчидан, халқ депутатлари вилоят Кенгаши депутатлигига номзодларнинг ишончли вакиллари сонини 3 дан 5 кишигача кўпайтириш назарда тутилган. Бу Халқ депутати вилоят Кенгаши депутатлигига номзодларнинг имкониятларини янада кенгайишига хизмат қилади.
Саккизинчидан, номзодлар ишончли вакилларининг Ўзбекистон Республикасидаги сафар харажатларини сайловни ўтказиш учун ажратилган маблағлар ҳисобидан тўланиши тартиби белгиланди. Бу ҳам жуда муҳим янгилик бўлиб, сайловолди ташвиқотини самарали ташкил этилишига ижобий таъсир кўрсатади.
Тўққизинчидан, сиёсий партиялар томонидан имзо йиғиш жараёнида сайловчиларнинг бир ёки бир нечта номзодларни ёхуд партияларни қўллаб-қувватлаб имзо қўйиши мумкинлиги белгиланди.
Ўнинчидан, овоз бериш жараёнида сайловчиларга бир нечта белгилардан (+, √, X) бирини қўйиш имконияти берилмоқда.
Шунингдек, янги Сайлов кодекси асосида қуйидаги янгиликлар ҳам амалга жорий этилади:
- сайлов участкасида овозларни санаш баённомасининг нухасини дарҳол жойлаштириш тартиби белгиланди;
- овоз бериш тугаганидан кейин участка сайлов комиссияси томонидан амалга ошириладиган ҳаракатлар (овозларни санаб чиқиш, баённома тузиш ва бошқ) кўрсатилди;
- фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари, жамоат бирлаш-малари томонидан участка сайлов комиссияси аъзолигига номзодлар бўйича таклифлар киритиш тартиби белгиланди;
- сайлов округларини тузишда сайлов округларидаги сайловчилар сонининг йўл қўйиладиган максимал четга чиқиши 10 %дан ошмаслиги шарти белгиланди;
- Қонунчилик палатасига, маҳаллий Кенгашларга сайлов бир вақтда ўтказилган тақдирда ягона сайлов участкаларини тузиш назарда тутилмоқда.
- сайлов комиссияси аъзолари учун янги талаблар ўрнатилмоқда. Бунда, номзодларнинг яқин қариндошлари ва ишончли вакиллари, шунинг-дек номзодларга бевосита бўйсунувчи шахслар сайлов комиссиясининг аъзолари бўлиши мумкин эмаслиги белгиланди;
- сайловчилар рўйхатига ўзгартишлар киритиш сайловга уч кун қолганида тўхтатилиши белгиланмоқди;
- муддатидан олдин овоз бериш сайловга 3 кун қолганида тугаши белгиланмоқда (олдинги 1 кун ўрнига);
- сиёсий партиянинг у ёки бу шахсни номзод этиб кўрсатиш тўғрисидаги ўз қарорини сайловга кечи билан 15 кун қолганида бекор қилиш ҳуқуқига эга эканлиги ўрнатилмоқди;
- ташвиқот ишларини бошлашда барча номзодлар учун ягона муддат, яъни — уларни рўйхатга олиш учун белгиланган охирги куннинг эртасидан эътиборан бошланиши кўрсатилмоқди;
- сайлов куни ва овоз бериш бошланишидан 1 кун олдин жамоатчилик фикри сўровлари натижаларини, сайлов натижалари прогнозларини, ўтказилаётган сайлов билан боғлиқ бошқа тадқиқотларни эълон қилиш тақиқланмоқда;
- сайловларни ўтказиш ёки ташкил этишнинг бошқа масалалари юзасидан жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатларини кўриб чиқиш тартиби киритилди.
Бундан ташқари, қонун билан юқорида қайд этилган бешта қонунларни ҳамда уларга кейинчалик киритилган бир қатор ўзгартиш ва қўшимчаларни киритган қонунлар ўз кучини йўқотди.
Яна бир аҳамиятли жиҳати кўплаб қонуности ҳужжатларида мавжуд ҳуқуқий нормалар ушбу кодексда акс эттирилиб, у бугунги кун талабларига жавоб берадиган, тўғридан-тўғри ишлайдиган қонунга айланди.
Умуман, мазкур янги Сайлов кодексининг қабул қилингани ва амалга киритилиши жамият ҳаётидаги энг муҳим сиёсий жараён ҳисобланган сайловларнинг адолатли ўтказилишига, фуқароларнинг сайлов ҳуқуқларини замонавий қонунлар асосида кафолатлашга ҳуқуқий замин яратади.
 
Шуҳрат Якубов,
Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси
Қонунчилик палатаси депутати

Биз Twitterда